Kleszcze to roztocze wielkości kilku mm, których samice po nassaniu się krwi mogą osiągać długość ponad 1 cm. Atakują ludzi i zwierzęta tylko w celu pobrania pokarmu, co zapewnia im przekształcenie się w kolejną formę rozwojową lub złożenie jaj przez samice. Cykl rozwojowy kleszczy przebiega wyłącznie w środowisku zewnętrznym. W przeciwieństwie np. do pcheł, nie są w stanie jednak rozwijać się w środowisku domowym człowieka. Płodność samicy jest duża, ponieważ może ona złożyć od 2 do 5 tys. jaj. Cały cykl rozwojowy trwa zwykle od 1-3 lat, a jego długość zależy od dostępności pokarmu dla form rozwojowych (larw, nimf). Kleszcze mają duże znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne.
W Polsce występuje 21 z około 810 gatunków kleszczy (Ixodida) opisanych na świecie. W Europie znanych jest ponad 60 gatunków tych roztoczy (Siuda, 1991). Najczęściej notowanym gatunkiem w Europie i w Polsce jest Ixodes ricinus.
Ixodes ricinus – kleszcz pospolity
Dawniej nazywany kleszczem pastwiskowym, lub niekiedy błędnie kleszczem psim (Furmaga, 1983). Trójżywicielowy gatunek o barwie ciała od jasno- do ciemnobrązowej. Samiec wielkości 2-2,7 x1-1,5 mm, samica: 3-3,5x1,5-2 mm (ryc. 1). Gnatosoma długości 0,5-1 mm (ryc. 2). Po nassaniu się samica osiąga wielkość 12x9 mm, upodobniając się do nasiona rącznika pospolitego (Ricinus communis) (ryc. 3). Zresztą fakt ten nie tylko odcisnął piętno na łacińskiej nazwie gatunku kleszcza lecz także na angielskiej - Castor bean tick. Castor bean to po angielsku rącznik pospolity.
Ryc. 1
Ryc. 2
Ryc. 3
Kleszcz pospolity występuje powszechnie na terenie całej Polski. Najczęściej w lasach liściastych i mieszanych, w miejscach o wysokiej wilgotności względnej (80-95%). Bardzo wrażliwy na wysychanie, mało ruchliwy (przemieszcza się na odległość do kilku metrów), skupiający się wzdłuż leśnych ścieżek i szlaków dzikich zwierząt. Unikający odsłoniętych, pozbawionych drzew i krzewów przestrzeni. Na obszarze Polski wykazuje aktywność od połowy kwietnia do połowy listopada (Siuda, 1993). We Wrocławiu i okolicach obserwowano także zimowe (styczeń/luty) inwazje Ixodes ricinus u psów, szczególnie w słoneczne dni, gdy temperatura powietrza wahała się w granicach 7-12oC. Jest to zgodne z wcześniejszymi obserwacjami, dzięki którym oszacowano temperaturowy próg aktywności postaci dojrzałych kleszcza pospolitego na 5oC, a nimf - 8oC (Kolpy, 1961).
Ixodes ricinus ma największe znaczenie epidemiologiczne i epizootiologiczne ze wszystkich gatunków kleszczy obserwowanych na terenie Polski. Zestawienie wszystkich dotychczas poznanych czynników chorobotwórczych, dla których mogą być wektorami I. Ricinus oraz Dermacentor reticulatus i Rhipicephalus sanguineus przedstawiono w tabelach 1 i 2.
Tab. 1 Wybrane gatunki kleszczy jako wektory chorób zakaźnych i inwazyjnych u ludzi z terenu Polski i Europy
Tab. 2 Wybrane gatunki kleszczy jako wektory chorób zakaźnych i inwazyjnych u zwierząt z terenu Polski i Europy
Według danych zebranych przez International Scientific Working group on TBE, w latach 1993-2002 w Polsce odnotowano znaczny wzrost zarejestrowanych przypadków kleszczowego zapalenia mózgu (KZM) u ludzi wywoływanego przez flavivirusa TBE przenoszonego przez kleszcza pospolitego (ryc. 5) (ISW-TBE, 2005).
Ryc. 5 Liczba zarejestrowanych przypadków zachorowań ludzi na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1990-2002
W latach 1990-1992 obserwowano w naszym kraju od 4 do 8 przypadków, natomiast w latach 1993-2002 liczba zachorowań wahała się od 101 do 267. Główne rejony endemiczne występowania tej choroby znajdują się w północno-wschodniej Polsce (ryc. 4).
Ryc. 4
Zachorowania na KZM zarejestrowane w województwie białostockim w latach 1993-1998 oraz w województwie podlaskim w latach 1999-2002 stanowiły odpowiednio 43% i 46% wszystkich przypadków zachorowań na KZM w Polsce (Kondrusik i wsp., 2004). Biorąc pod uwagę liczbę zachorowań ludzi na kleszczowe zapalenie mózgu odnotowanych w latach 2000-2002, w krajach sąsiadujących z Polską (170-205 przypadków) należy podkreślić, że poważniejszą sytuację epidemiologiczną mają Czechy (411-719 przypadków) i Litwa (168-419 przypadków) oraz zbliżoną do krajowej – Niemcy (133-253 przypadków). W roku 2001 wśród 48 przypadków KZM hospitalizowanych w Klinice Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcyjnych AM w Białymstoku, w odróżnieniu od lat poprzednich, nie było pracowników leśnych, co może świadczyć o skuteczności wprowadzonych szczepień (Grygorczuk, 2002).
Chorobę z Lyme (boreliozę) wywołuje krętek Borrelia burgdorferi sensu lato (s.l.). Głównym wektorem tego drobnoustroju w Europie jest kleszcz I. Ricinus. Zapadają na nią między innymi ludzie i zwierzęta towarzyszące, natomiast u zwierząt dzikożyjących zwykle przebiega bezobjawowo. W Polsce notuje się rocznie 9-10 przypadków na 100 tys. mieszkańców (w 1996 r. w stanie Connecticut, USA, na obszarze 12 miast, w tym Lyme i Old Lyme, zanotowano 94 przypadki na 100 tys. osób (Stafford III i wsp., 1998)). Jest to liczba nawet dziesięciokrotnie mniejsza niż w krajach sąsiednich. Według opinii Państwowego Zakładu Higieny są to dane zaniżone, wynikające z mniejszej wykrywalności tej jednostki chorobowej. Nie zawsze obserwuje się klasyczny przebieg boreliozy z rumieniem wędrującym, pojawiającym się w miejscu wkłucia kleszcza po 3-30 dniach (najczęściej pomiędzy 7 a 10 dniem) od momentu zakażenia krętkiem. U 15% chorych rumień wędrujący może się w ogóle nie pojawić (Hengge i wsp., 2003). Do zakażenia B. Burgdorferi s.l. dochodzi zwykle po 2-3 dniach od chwili wkłucia się kleszcza. Stwierdzano także szybciej następujące zakażenia, już po 17 czy 29 godz. (Humair i Gern, 2000).
W przenoszeniu krętka ze zwierząt dzikożyjących (drobne gryzonie, dzikie przeżuwacze) na ludzi i zwierzęta towarzyszące największą rolę odgrywają postacie dojrzałe i nimfy I. Ricinus. W Polsce, w okolicach Szczecina B. Burgdorferi s.l. stwierdzano u 15,5% nimf i 36,4% dorosłych postaci, w okolicach Katowic i Tarnowa u 16,7% nimf, u 28,3% samic i 12,5% samców, w okolicach Gdańska, Sopotu i Gdyni u 7,0% nimf, u 24,3% samic i 13,7% samców I. Ricinus (Kosik-Bogacka iwsp., 2004, Petko i wsp., 1997, Stańczak i wsp., 2004). Badania przeprowadzone w Czechach, w latach 1991-2001 wykazały, że B. Burgdorferi s.l. było zarażonych 26,1% samców, 24,9% samic i 16,8% nimf kleszcza pospolitego. Kleszcz pastwiskowy może zakażać się boreliozą nie tylko pobierając pokarm od zakażonego zwierzęcia lub człowieka ale także wtedy, gdy na zdrowym żywicielu odżywia się w obecności innego zakażonego krętkiem kleszcza (co-feeding transmission). Odległość pomiędzy żerującymi kleszczami nie powinna jednak przekraczać 1 cm (Randolph i wsp., 1996).
U zwierząt towarzyszących, w tym psów i kotów, stwierdza się także boreliozę. Na terenie Europy seroprewalencja B. Burgdorferi s.l. u kotów wynosi 33%, natomiast u psów waha się od 5,8 do 53,7%. Zachodzi więc domniemanie, że ich właściciele przy obecności w najbliższym otoczeniu kleszczy powinni być bardziej narażeni na zakażenie tą chorobą. Jak dotychczas nie ma wiarygodnych danych potwierdzających lub bezwzględnie wykluczających tą tezę. Owszem, stwierdzono zbliżoną seroprewalencję B. Burgdorferi s.l. u psów myśliwskich i ich właścicieli, jednak tłumaczy się ten fakt jednoczesnym przebywaniem ludzi i zwierząt na obszarach zwiększonego ryzyka (lasy). Monitoring seropozytywności psów może być dobrym wskaźnikiem dla prognozowania ryzyka wystąpienia boreliozy na danym terenie (Bhide i wsp., 2004).
Coraz częściej u ludzi i zwierząt pojawiają się zakażenia nowymi, dotychczas nie notowanymi na danym terenie gatunkami patogenów przenoszonymi przez kleszcze lub też są to przypadki infekcji (inwazji) wielogatunkowych (tab. 1 i 2) (Shaw i wsp., 2001, Sroka i wsp., 2003, Stańczak i wsp., 2004). Obserwowano np. przypadek kobiety w ciąży, u której wystąpiły objawy boreliozy współistniejącej z ludzką granulocytarną erlichiozą (Brzostek, 2004) lub przypadek psa (1,5 roczny owczarek niemiecki), u którego stwierdzono zarówno babeszjozę, jak i boreliozę (badania własne autora). Taki stan rzeczy wynika między innymi z wielożywicielowości zdecydowanej większości gatunków kleszczy, oraz z inwazji wielogatunkowych tych pasożytniczych roztoczy u zwierząt i ludzi. Ma na to wpływ także wzrost populacji dzikich zwierząt i coraz częstsze wkraczanie człowieka na ich tereny w celach gospodarczych i rekreacyjnych, co zwiększa ryzyko zakażenia chorobą odzwierzęcą przenoszoną przez kleszcze. Prawdopodobnie nie bez znaczenia są również subkliniczne infekcje u zwierząt towarzyszących, które stają się rezerwuarem wielu patogenów (Shaw i wsp., 2001). Obecnie szczególnego więc znaczenia nabiera zapobieganie inwazjom kleszczy oraz ich zwalczanie.
Dr n. wet. Andrzej Połozowski
Zakład Parazytologii, Katedra Chorób Wewnętrznych i Pasożytniczych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów, AR, Wrocław
Literatura:
1. Bhide M., Travnicek M., Curlik J., Stefancikova A., 2004. The importance of dogs in eco-epidemiology of Lyme borreliosis: a review. Vet. Med. – Czech, 49, 4, 135-142.
2. Brzostek T., 2004. Ludzka erlichioza granulocytarna współistniejąca z boreliozą z Lyme u kobiety ciężarnej. Przegl. Epidemiol., 58, 2, 289-294.
3. Furmaga S., 1983: Chroby pasożytnicze zwierząt domowych. PWRiL, Warszawa, 43.
4. Grygorczuk S., Mierzyńska D., Zdrodowska A., Zajkowska J., Pancewicz S., Kondrusik M., Świerzbińska R., Pryszmont J., Hermanowska-Szpakowicz T., 2002. Przegl. Epidemiol., 56, 4, 595-604. 5. Hengge U. R., Tannapfel A., Tyring S. K., Erbel R., Arendt G., Ruzicka T., 2003. Lyme borreliosis. The Lancet, Infectious Diseases, 3, 489-500.
6. Hubalek Z., Halouzka J., Juricova Z., 2003. Longitudinal surveillance of the tick Ixodes ricinus for borreliae. Medical and Vet. Entomology, 17, 46-51.
7. Humair P-F., Gern L., 2000. The wild hidden face of Lyme borreliosis in Europe. Microbes and Infection, 2, 915-922.
8. International Scientific Working group on TBE, 2005. www.tbe-info.com/epidemiology/index.html.
9. Kolpy I., 1961. Obserwacje nad rozprzestrzenieniem i aktywnością Ixodes ricinus L. na terenie Pojezierza Warmińsko-Mazurskiego. Wiad. Parazytol., 7, 915-918.
10. Kondrusik M., Biedzińska T., Pancewicz S., Zajkowska J., Grygorczuk S., Świerzbińska R., Saniutycz-Kuroczycki S., Hermanowska-Szpakowicz T., 2004. Zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) w województwie białostockim i podlaskim w latach1993-2002. Przegl. Epidemiol., 58, 2, 273-280.
11. Kosik-Bogacka D., Kuźna-Grygiel W., Bukowska K., 2004. The prevalence of spirochete Borrelia burgdorferi sensu lato in ticks Ixodes ricinus and mosquitos Aedes spp. within a selected recreational area in the city of Sczecin. Ann. Agric. Environ. Med. , 11, 105-108.
12. Petko B., Siuda K., Stanko M., Tresova G., Karbowiak G., Fricova J., 1997. Borrelia burgdorferi sensu lato in the Ixodes ricinus ticks in Southern Poland. Ann. Agric. Environ. Med. , 4, 263-269.
13. Randolph S. E., Gern L., Nuttall P. A., 1996. Co-feeding ticks: epidemiological significance for tick-born pathogen transmission. Parasitology Today, 12, 12, 472-479.
14. Shaw S. E., Day M. J., Birtles R. J., Breitschwerdt E. B., 2001. Tick-borne infectious diseases of dogs. Trends in Parasitology, 17, 2, 74-80.
15. Siuda K., 1991: Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część I. Zagadnienia ogólne. Monografie Parazytologiczne. PWN, Warszawa, Wrocław.
16. Siuda K., 1993: Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część II. Systematyka i rozmieszczenie. Monografie Parazytologiczne, 12. PTP, Warszawa.
17. Sroka J., Chmielewska-Badora J., Dutkiewicz j., 2003. Ixodes ricinus as a potential vector of Toxoplasma gondii. Ann. Agric. Environ. Med. , 10, 121-123.
18. Stafford III K. C., Cartter M. L., Magnarelli L. A., Ertel S-H., Mshar P. A., 1998. Temporal correlations between tick abundance and prevalence of ticks infected with Borrelia burgdorferi and increasing incidence of Lyme disease. J. Clinical Microbiology, 36, 5, 1240-1244.
19. Stańczak J., Gabre R. M., Kruminis-Łozowska W., Racewicz M., Kubica-Biernat B., 2004. Ixodes ricinus as a vector of Borrelia burgdorferi sensu lato, Anaplasma phagocytophilum and Babesia microti in urban and suburban forests. Ann. Agric. Environ. Med. , 11, 109-114.
Poinformuj kolege
|
Wersja do druku
|
Send this article
|
